Een groep Palestijnse theatermakers repeteert Hamlet op een toneel in de buitenlucht in Bethlehem als er een explosie in de straat achter hen klinkt en boven de gebouwen een witte zuil traangas opstijgt. Aanvankelijk zijn ze niet in paniek, maar dan gaan de kreten van de mensen in de straten over in geschreeuw, rennen kinderen voorbij, ontploffen er meer traangasgranaten en klinkt er een door een megafoon vervormde stem die Hebreeuws spreekt, en geweervuur. De acteurs vluchten, waarbij ze door een soldaat worden gefilmd. Zodra ze zich op veilig terrein begeven, maken ze zich ongerust dat het hun verboden zal worden het stuk op te voeren.

Een jaar eerder is er een Duitse danser opgepakt, niemand weet waarom, en die zit nog steeds in administratieve detentie. 'Wat is sowieso het nut van een voorstelling als er overal massale protesten zijn?', vraagt een van hen zich af. Het is een van de grote vragen in Geest komt op, dat de glibberige verhouding tussen kunst en politiek in bezet gebied onderzoekt.

Het is een krachtige roman, de tweede van Isabella Hammad (1992), dochter van een Brits-Ierse moeder en een Palestijnse vader. In haar verhalen schittert haar Palestijnse afkomst door. Ze debuteerde indrukwekkend met De Parijzenaar, een historische roman gebaseerd op het leven van haar overgrootvader, die werd geboren in Nabloes, op de westelijke Jordaanoever, en tijdens WO I als student in Frankrijk verbleef, een periode waarin zijn geboortestad grote veranderingen doormaakte.

De Parijzenaar is politiek georiënteerd, net als Geest komt op, vrij van clichés en met warmte geschreven. In beide boeken ontrafelt Hammad een familiegeschiedenis die sterk wordt bepaald door de grillige gebeurtenissen op het wereldtoneel, waarbij het de personages en hun dagelijkse beslommeringen zijn die het verhaal voortstuwen.

Geest komt op is het verhaal van de Palestijnse Sonia Nasir. Wat zij zich van de zomers uit haar jeugd herinnert: ze speelde in de tuin, ging naar het strand en keek na het eten in de woonkamer samen met haar familie naar de beelden van confrontaties op de Westelijke Jordaanoever.

Eenmaal bezocht ze bezet gebied: haar oom nam haar mee voor een bezoek aan een hongerstaker aan het einde van de eerste intifada, een ervaring die ze nooit van zich heeft weten af te schudden. Nu nadert ze de 40 en woont ze in Londen. Al elf jaar is ze niet in Haifa geweest, haar thuisstad, jaren waarin ze een baby verloor, haar huwelijk op de klippen liep en haar acteercarrière zeer moeizaam gestalte kreeg. Maar na een affaire met een narcistische theaterregisseur keert ze terug om haar zus te bezoeken.

De dagen kennen eenzelfde ritme als die uit haar jeugd: ze gaat naar het strand, wandelt door de buurt en volgt 's avonds de laatste ontwikkelingen via een Arabische nieuwszender. Er kleeft iets passiefs aan Sonia, iets slooms, zoals ze zich door het leven laat overspoelen, maar dat verandert als ze betrokken raakt bij een lokale productie van Shakespeares Hamlet op de Westoever, geregisseerd door de idealistische Mariam.

De cast is een gemêleerd gezelschap, sommigen zijn opgegroeid in bezet gebied en anderen niet, wat tot spanningen leidt. Hammad draait met mededogen rond deze figuren die op verschillende wijze naar de wereld kijken, waarbij ze ervoor waakt een standpunt in te nemen. Haar scènes ontrollen zich als een film met veel details. Als Sonia een oudere collega naar de hoogtijdagen van het Palestijnse theater vraagt, vertelt hij haar over de jaren 70, toen het idee heerste dat je ook verzet kunt plegen zonder expliciet politiek te worden. Dat is wat Hammad doet met Geest komt op.

In 1993 bracht Susan Sontag Wachten op Godot op de planken in het door oorlog geteisterde Sarajevo, met lokale acteurs, en met hulp van vriend Haris Pasovic, die het Bosnische theater in die jaren onder haast onmogelijke omstandigheden in leven probeerde te houden. Het was Sontags manier om iets te doen voor de inwoners van de belegerde stad: voor die paar uur dat het stuk duurde, leek de oorlog even niet te bestaan. Over de tijd en plaats van de voorstelling werd niets gepubliceerd uit angst dat het leger zou ingrijpen, uitnodigingen gingen van hand tot hand, van mond tot mond.

Gezelschap

In Geest komt op hangt die dreiging ook boven de productie. Er worden mensen opgepakt voor verhoor, het gebied rondom het theater wordt afgezet, tijdens een voorstelling vallen er soldaten binnen. De levendige discussies tussen de castleden bieden een brede waaier aan meningen en ideeën over het belang van kunst, als daad van verzet, als troost, als een mogelijkheid om voor even aan de werkelijkheid te ontsnappen.

Hammad richt zich hierbij niet alleen op de politieke arena, maar ook op het individu. Te midden van de chaos overziet Sonia haar leven. Terugdenkend aan een miskraam bedenkt ze hoeveel baat zij destijds zou hebben gehad bij een representatie van die ervaring in de vorm van een boek of een film, of zelfs iets kleins als een gedicht. 'Om me gezelschap te houden, zodat ik het gevoel had dat ik een pad bewandelde dat voor mij al door andere vrouwen was betreden, dat ik niet de eerste was die zich een weg door die wildernis probeerde te hakken.'

Want dat is natuurlijk precies wat kunst kan doen. Hammad toont het ons met verve.

Verberg tekst

' Enter ghost ' is Shakespeares eenvoudige regieaanwijzing wanneer de geest van zijn vader aan Hamlet verschijnt. Die vertelt hem in een dramatische monoloog dat hij vermoord werd door zijn broer Claudius, die snel de weduwe en schoonzus Gertrude huwde en nu op de troon zit waar eigenlijk kroonprins Hamlet had moeten zitten.

In Geest komt op krijgt de actrice Sonia Nasir de rol van Gertrude aangeboden. Nasir heeft Palestijnse roots en kende in Londen enig succes op de planken, maar verblijft nu een tijdje bij haar oudere zus Haneen in Haifa nadat haar huwelijk op de klippen is gelopen. Ze leert er Mariam Mansour kennen die op de Westelijke Jordaanoever Hamlet in het Arabisch wil regisseren maar nog op zoek is naar iemand die Hamlets moeder wil spelen.

Met deze verhaalelementen schreef de Brits-Palestijnse auteur Isabella Hammad, die in 2019 debuteerde met de meermaals bekroonde roman De Parijzenaar , een verbluffend verhaal dat diep graaft in de persoonlijke relaties van de hoofdfiguren en tegelijk de dramatische geschiedenis van het Palestijns-Israëlisch conflict invoelbaar maakt.

Geest komt op zit vol pakkende passages en intense gesprekken die door Hammad vaak inventief worden weergegeven. Zo zijn de lezingen van Hamlet door het gezelschap geschreven als een toneeltekst, met regieaanwijzingen.

De toneelgroep bestaat uit een allegaartje van Palestijnse acteurs, de hoofdrol wordt gespeeld door een Palestijnse popster. Sommigen van hen wonen in de bezette gebieden, anderen in Israël, waarvan een aantal ook de Israëlische nationaliteit hebben. Zij zijn de '48-ers die bij de onafhankelijkheid toch in Israël bleven wonen en werken, zoals Sonia's zus Haneen, een van de weinige Palestijnse docenten aan de universiteit van Tel Aviv.

Banden smeden

Genuanceerd beschrijft Hammad hoe de Israëli's de Palestijnen controleren. Extreem indringend is een herinnering van Sonia: bij een vorig bezoek aan de bezette Westelijke Jordaanoever ontmoette ze een hongerstaker die de dood in de ogen keek.

Hammad schrijft helder over de complexe historische achtergrond, vaak via hevige gesprekken tussen personages. Meesterlijk verbindt ze de vele motieven en thema's die zowel in Hamlet te vinden zijn als in het verhaal van de twee zussen en de mensen rondom hen. Velen hebben af te rekenen met geesten die hun leven bezwaren, niet het minst door de moeilijke keuzes over de positie die ze innemen ten opzicht van het aanslepende conflict. 'Lieverd, als we ons door wat rampspoed laten tegenhouden bereiken we nooit iets. Elke dag gebeurt hier wel een ramp', zegt Haneen tegen Sonia.

Vanuit die sterke overtuiging kan ook kunst helpen om banden te smeden, wat de indrukwekkende scène op het einde van het boek bewijst. Het stuk wordt eindelijk gespeeld en de Israëlische soldaten die de voorstelling willen komen stilleggen, doen dat niet. Alleszeggend is Sonia's antwoord wanneer haar 'spiegel-ik' Gertrude op Hamlets vraag antwoordt of zij de geest ziet: 'Neen, niets. En ik zie toch alles wat daar is'.

Geest komt op is een indrukwekkende roman waarin de kracht van kunst getoond wordt in een wereld waarin zoveel partijen tegenover elkaar staan.

Ambo/Anthos, 384 blz., € 25,99 (e-boek € 14,99) Oorspr. titel: 'Enter ghost', vertaling Gerda Baardman en Jan de Nijs.

Verberg tekst

Een roman over identiteit, familiebanden en verzet in de Palestijnse gebieden. De lezer volgt het verhaal van de in Londen wonende actrice Sonia Hasir die na een gestrande relatie besluit haar oudere zus Hanin op te zoeken in Haifa. Ze is er lang niet geweest en haar band met Palestina blijkt bij terugkeer broos. Ze ontmoet de charismatische regisseur Mariam en stemt ermee in om Hamlet op de Westelijke Jordaanoever uit te voeren. Er zijn veel obstakels te nemen. Langzamerhand vervaagt het oude leven van Sonia en dat biedt haar de mogelijkheid om zichzelf opnieuw uit te vinden in het land van haar voorouders. In zachtaardige, heldere stijl geschreven. Voor een brede tot literaire lezersgroep.Isabella Hammad (1992) werd geboren in Londen. Ze won de Plimpton Prize for Fiction in 2018 en werk van haar verschijnt in onder andere The Paris Review. Ze debuteerde met het lovend ontvangen 'De Parijzenaar', dat bekroond werd met de Sue Kaufman Prize, een Palestine Book Award en een Betty Trask Award. Verberg tekst