Vuurvreter was ze, de alles eisende, onverzadigbare, onmogelijke vriendin. 'Elke grens was er om te worden overschreden, elke versperring om er doorheen te breken. En de kracht die ze daarbij ontwikkelde was als een orkaan, het was onmogelijk om er weerstand aan te bieden, ze sleurde ons mee zoals de wervelstorm in het verre Kansas Dorothy en Toto naar het land van de Munchkins katapulteerde.'

Voilà Dina Perevelli. En het minst immuun voor deze orkaan - 'ze zou haar zijn gevolgd, zelfs naar Oz en nog veel verder' - was haar trouwe metgezel Keto Kipani in Het schaarse licht.

Na Het achtste leven (voor Brilka) en De kat en de generaal is het de derde in het Nederlands vertaalde roman van de Georgische, in Duitsland woonachtige Nino Haratischwili (39). De tovenaar van Oz, reflecteert Keto, was een van de weinige Amerikaanse kinderboeken die niet als 'kapitalistische rommel' waren bestempeld.

Keto, midden veertig, is als special guest op de vernissage van een retrospectief van Dina in Brussel. Die avond ziet ze haar jeugdvriendinnen Ira en Nene terug. De drie musketiers waren ze, met Dina als hun D'Artagnan. Ze zijn al lange tijd van elkaar verwijderd, maar ze achtervolgen haar levenslang als een schaduw. Aan de hand van Dina's portret- en oorlogsfotografie werpt ze zich op als de 'cartografe' van hun dagen van geluk en ongeluk. Ze roept herinneringen op die ze 'met bijna militaire precisie' heeft verbannen, herinneringen aan een verleden dat toch voor geen van hen voorbij is.

Botanische tuin

Met dat geluk opent de roman: vier onafscheidelijke meisjes die op een warme zomeravond in 1987 samen binnendringen in de botanische tuin van Tbilisi om daar, net zoals ze het de jongens hebben zien doen, van de rots met de waterval te springen. Maar het ongeluk is er meteen ook, en onomwonden - want het leven van die ene vriendin, de moedigste, valt al in de tweede alinea te lezen, zal 'eindigen aan een strop, in elkaar geflanst van het touw van een gymnastiekring'.

De roes van vrijheid boven aan die waterval - Haratischwili laat er in even talrijke als bloemrijke vooruitwijzingen geen misverstand over bestaan - is een kortstondige. Hun wereld zal met duizelingwekkende vaart ineenstorten na de perestrojka van Gorbatsjov, waardoor Georgië in de jaren negentig vervalt in armoede, chaos, heroïnehandel en oorlog.

De meisjes groeien op in en rond een hofje in een kleurrijke wijk van Tbilisi en het is vintage Haratischwili hoe alle bewoners van de gaanderijen uitbundig hun eigen historie en kleur krijgen. Van de charmante kenner van klassieke muziek doch stalinist oom Givni en de kinderloze weduwe Nadja die haar hart had verloren aan een ontrouwe Georgische gitaarleraar tot Keto's inwonende oma's, getogen tijdens de sovjetisering van Georgië en eeuwig bekvechtende rivales.

Ook weer totaal eigen is hoe Haratischwili door de getormenteerde levens van haar personages de staat van Georgië weet te vervlechten. De plotwendingen rond de opgroeiende jongeren, hun familie- en liefdesverstrengelingen en de aanzuigende criminaliteit volgen elkaar op in een zwaar geladen verhaal. De dynamiek tussen de vriendinnen door de jaren heen is prachtig gekenschetst en met een epiloog in nachtelijk Brussel worden de losse eindjes gehecht en cirkels rond gemaakt (want zo doet Haratischwili het: alle ballen hoog!).

Toch een maar: Haratischwili is een ongebreideld schrijfster en zet observaties niet gewoon zwaar aan, maar driedubbelzwaar. Als het over Dina gaat is er geen ophouden aan. Maar ook die kleine bijrol voor de Koerdische jongen uit het hofje wiens leven ontijdig zal eindigen, hij is: 'de seismograaf voor het naderend onheil, de voorbode van de ondergang die het einde van onze kindertijd inluidde'. Poëtisch, zo u wil. Maar veel (te veel).

En dan de constructie van de roman, het navertellen aan de hand van de foto's aan die hoge witte muren van het Paleis van de Schone Kunsten. Het werkt vaak wel, zeker in de scènes waarin Keto, Ira en Nene zout in elkaars wonden strooien. Maar het heeft ook iets geforceerds, want Keto weet wel heel veel over iedereen, alles hebben de vriendinnen op zeker moment aan haar verteld.

Geen tragedie gewist

Die verbannen herinneringen komen naar de oppervlakte, de verklaring wordt gegeven in haratischwiliaanse overdrive: 'Ik moet me alles voor ons drieën herinneren, ik heb in mijn hoofd een archief ingericht waarin elk tijdsdocument zo nodig voor het grijpen ligt, dat is dan waarschijnlijk de straf die ik mezelf heb opgelegd. Geen ramp, geen tragedie wordt uit mijn geheugen gewist, geen debacle aan de vergetelheid prijsgegeven.'

Daar komt nog bij dat de constructie een soms wat knullig bijeffect heeft, als het relaas van toen te lang wordt en de lezer tussendoor weer even naar Keto-voor-de-foto-in-2019 moet worden teruggebracht. Dan worden haar reminiscenties onderbroken voor een gesprekje met een opdringerige vernissagebezoeker, en volgen overbruggende zinnetjes als 'ik keer terug naar...' (die puntjes letterlijk) of 'ik zie haar voor me'. Zonde, voor een roman die je wel achterlaat met een brok in de keel.

Verberg tekst

In Het schaarse licht keert Nino Haratischwili terug naar het tijdperk waarmee Het achtste leven (voor Brilka) eindigde. Ze vertelt over de turbulente jaren 90, toen de Sovjet-Unie uiteenspatte en Georgië zich probeerde los te maken uit de Russische invloedssfeer. Jaren waarin een burgeroorlog het land overspoelde, het centrale gezag ontbrak en criminele bendes terreur zaaiden. De modale Georgiër kreeg te maken met honger, stroompannes, een avondklok en moordpartijen op straat. De schrijfster maakte dat tijdperk als kind mee, tot ze in 1995 met haar moeder naar Duitsland vluchtte.

Hoe het is om jong te zijn in zo'n troosteloze tijd, vertelt Haratischwili in een lijvig epos over vier vriendinnen die samen opgroeien in Tbilisi. Dina, Nene, Ira en Keto zijn de 'kinderen van de jaren 90, die kindertijd en jeugd ­inruilden voor kalasjnikovs en heroïne'. De baldadige Dina heeft een grote drang naar vrijheid. Nene droomt van romantische liefdesavonturen, maar wordt in een keurslijf ­gedrukt door haar familie, die actief is in de Russische maffia. Ira is een voorbeeldige studente die democratie en gerechtigheid wil brengen in het land. De vertelster van dit alles is Keto, een kunstrestauratrice die de balans probeert te bewaren tussen die drie uiteen­lopende temperamenten.

Het zegt veel over Haratischwili dat ze al op de eerste bladzijde verklapt waar de roman gaat landen - Dina zal zichzelf op het einde van die loden jaren 90 ophangen - om je vervolgens nog 800 bladzijden in de ban te houden. Al moet je daarvoor eerst een lange in­leiding trotseren waarin ze de personages en de setting voorstelt, in dramatische bewoordingen en vol vooruitblikken. Dat werkt best wel op de zenuwen. Waarom al die teasers als je ook gewoon kunt beginnen te vertellen?

Droom en desillusie

Na die slepende 150 bladzijden komt er gelukkig schot in de zaak. In 2019 ontmoeten Keto, Ira en Nene elkaar na lange tijd in Brussel. Het Paleis voor Schone Kunsten, dat door Haratischwili gezegend werd met een prachtige binnentuin, wijdt een retrospectieve aan ­Dina. In de jaren voor haar dood ontpopte zij zich tot een bekende fotografe, die vrienden en familie vastlegde op hun meest intieme momenten maar die ook op het slagveld in Abchazië stond. De foto's wekken bij Keto en haar vriendinnen herinneringen op aan hun jeugd.

Zo schakelt Haratischwili voortdurend tussen heden en verleden, en zet ze de gedesillusioneerde vrouwen af tegen de dromende meisjes die ze ooit waren. Alle hunkeringen, smartelijke passies, ontluikende lust en opstandigheid die zo typisch zijn voor meisjes op de drempel van het leven, weet de schrijfster heel goed op te roepen, met alle dramatiek en emoties die daarbij horen. En tegelijk boort ze elke sprankel hoop genadeloos de grond in. Alle warmbloedige momenten botsen met de kille omgeving waarin de meisjes opgroeien.

Hun wijk wordt geteisterd door twee rivaliserende bendes, geleid door de broers van ­Nene en Keto. Eerst doen de dure auto's hun intrede, vervolgens de wapens en tenslotte de heroïne. De jongemannen in de wijk gaan er één na één aan ten onder, maar niet zonder hun zussen en buurmeisjes mee te sleuren in het verval. Toch ziet Haratischwili de vrouwen niet als willoze slachtoffers. De twee bende­leiders, Tsotne en Rati, hebben allebei hun zinnen gezet op Dina. De raadselachtigste ­verhaallijn van het boek is waarom die zelf­bewuste vrouw, die alle traditionele erecodes verwerpt, zich door die twee 'nepwestern­helden' op sleeptouw laat nemen.

De fans van Het achtste leven hebben er met Het schaarse licht een waardige opvolger bij. Haratischwili doet waar ze goed in is: een stuk Georgische geschiedenis tot leven wekken in een meeslepend verhaal. Ze hanteert alle beproefde verteltechnieken uit haar vorige roman. Origineel is dat niet, maar het schept veel leesplezier. Alleen zitten haar hang naar melodrama en opgerekte passionele taferelen soms in de weg.

Vertaald door Elly Schippers en Jantsje Post, Meridiaan, 832 blz., 34,99 €. Oorspr. titel: 'Das mangelnde Licht'.

Verberg tekst

Ook in haar nieuwe roman grijpt de Duits-Georgische Nino Haratischwili terug naar de recente geschiedenis van haar geboorteland. 'Het schaarse licht' begint waar 'Het achtste leven (voor Brilka)' eindigde: in het Georgië van de jaren 90, door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, de perestrojka en de bloedige onafhankelijkheidsstrijd een meer dan turbulente periode.

'Het schaarse licht' is een vuistdik familie-epos over vier tienermeisjes in Tbilisi die eind jaren 80 vriendschap sluiten: de rebelse Dina, de intelligente Ira, de romantische Nene en de gevoelige Keto, de ik-verteller van de roman. Keto woont met haar familie in het Hofje, een door Haratischwili sterk geromantiseerde microkosmos, bevolkt door een leger van randpersonages die allemaal een uitgebreide biografische schets krijgen.

Het verhaal komt maar moeizaam op gang. Wanneer Dina met haar vrijgevochten moeder en zus in een souterrain in het Hofje komt wonen, heeft Keto er in één klap twee rolmodellen bij. Keto heeft een knipperlichtrelatie met haar buurjongen Levan, terwijl Dina aanpapt met Keto's broer Rati én met Tsotne, de broer van Nene en een genadeloze maffiabaas. De mannen, allemaal betrokken in louche zaakjes en rondrijdend in westerse wagens, zwaaien de plak. Georgië is ook na de onafhankelijkheid een patriarchaat, zo blijkt, meteen één van de redenen waarom Keto naar het buitenland vlucht.

Haratischwili verstaat de kunst om de complexe desovjetisering persoonlijk te maken. In enkele gloedvolle scènes schetst ze de wetteloosheid en de verdeeldheid in de nieuwe republiek: de wachtrijen in winkels, de stroompannes, de avondklok, het geweld op straat en de stijgende criminaliteit. Keto's inwonende grootmoeders, authentieke sovjetrelieken, geven als een klassiek koor commentaar, terwijl haar vader naar sovjetjazz luistert.

Al op de eerste pagina onthult Keto dat Dina zich 'in het laatste jaar van de loden, zieke en naar adem snakkende eeuw' heeft opgehangen, een teaser die Haratischwili pas een goede zevenhonderd bladzijden verder uitklaart. Keto is het 'minst immuun' voor de 'orkaan' Dina, die verslaafd is aan 'een leven in de fatale nabijheid van de dood'. Keto gaat gebukt onder schuldgevoelens omdat ze Dina's zelfdoding niet heeft kunnen voorkomen. Als boetedoening verminkt ze zich met een scheermesje.

In 2019, twintig jaar na Dina's dood, ontmoeten Keto, Nene en Ira elkaar in Brussel ter gelegenheid van een retrospectieve met fotowerk van Dina in Bozar, door Haratischwili anachronistisch Paleis voor Schone Kunsten genoemd en bedacht met een fictieve binnentuin. Dina, die zich in de jaren voor haar overlijden tot een wereldberoemde fotografe heeft ontpopt, legde met haar camera niet alleen de verschrikkingen van de burgeroorlog vast, maar ook de gruwel in Abchazië, waar ze aan het front actief was. De frozen conflicts in Abchazië en Ossetië die hier en daar opduiken in 'Het schaarse licht', doen uiteraard aan de oorlog in Oekraïne denken.

Wie de voorgangers van 'Het schaarse licht' wist te smaken, zal ook deze kanjer savoureren, want Haratischwili tapt schaamteloos uit hetzelfde vaatje. Maar haar voorliefde voor pathos en melodrama halen het literaire niveau naar beneden. Sommige zinnen zijn zo melig dat ze ongewild op de lachspieren werken. Ook door het vertelperspectief gaat 'Het schaarse licht' aan het rammelen. Keto, die niet aanwezig was bij veel gebeurtenissen, verhaalt ze in de voorwaardelijke wijs. De potsierlijke apotheose van die vlieg-op-de-muurtechniek is haar reconstructie van Dina's ontmaagding. Desondanks is 'Het schaarse licht' moeilijk weg te leggen. Haratischwili lezen blijft een ervaring.

Verberg tekst

Een vuistdikke (779 blz.) roman over de vriendschap tussen vier vrouwen en de recente Georgische geschiedenis. Dina, Ira, Nene en Keto raken eind jaren tachtig als meisjes bevriend in Georgië, dat net onafhankelijk is geworden. De eerste grote liefde, het oplaaiende geweld in de straten, de heroïne die het land overspoelt, en de verscheurdheid van een jonge democratie in burgeroorlog – hun vriendschap trotseert alles, tot verraad en een tragische dood hen ten slotte toch uiteendrijven. In Brussel in 2019, bij een fototentoonstelling van de overleden Dina, zien de andere drie vriendinnen elkaar terug. De foto’s laten hun geschiedenis zien, die tegelijk de geschiedenis is van hun land. In serieuze, talige stijl geschreven. Met name geschikt voor een literaire lezersgroep.Nino Haratischwili (Tbilisi, 1983) is o.a. auteur, toneelschrijver en theateregisseuse. Ze schreef een klein aantal boeken. Haar werk werd in meerdere landen uitgegeven en won verschillende literaire prijzen, zoals de Adelbert-von-Chamisso-Preis, de Anna Seghers-Preis en de Carl Zuckmayer Medal. Verberg tekst