Izegem

Kijk hem zitten, Ewout Meyster, achterover leunend in zijn stoel voor het raam, voeten op de vensterbank, sigaret in de hand, rokend met brede gebaren. Zie de kalme zekerheid, de rust.

Niets is er nog over van dat nerveuze kind uit De verborgen tuin, het boek waarmee schrijver Wessel te Gussinklo (1941) in 1986 een reeks begon. Weg is de behaagzieke 14-jarige uit De opdracht, het bekroonde vervolg uit 1995. Hier zit de nieuwe Ewout, 17 jaar, van het internaat getrapt, met de voeten omhoog. Wie maakt hem wat?

Dat is althans de indruk die Ewout wil wekken: iemand te zijn. Iemand om rekening mee te houden, een superieure persoonlijkheid, die zich niets laat voorschrijven door anderen. De hel, dat zijn de anderen. Met hun blikken die bepalen wie je bent, die een onveranderlijk object van je maken, terwijl je jezélf moet scheppen.

Ja, Ewout heeft het werk van Sartre goed genoeg doorgebladerd om te begrijpen dat ook hij in een zinloze wereld geworpen is. En dat hij zichzelf strenge regels moet opleggen om te worden wat hij wil zijn: belangrijk. Niet zoals de volwassenen met hun kantoren en banen, hun grijze, dorre gezichten. 'Zinloze levens waren dat. Zo te worden. Zo te zijn. Nooit, dan kon je maar beter meteen doodgaan.'

De hoogstapelaar, het derde deel van Ewouts werdegang, is volledig geworteld in het existentialisme. Je bestaat eerst, maar wordt pas later iemand. Wie, dat bepaal jezelf, via daden en woorden. Om een belangrijk persoon te worden is Ewout obsessief bezig met het stileren en analyseren van zijn (en andermans) houding, uiterlijk en gedrag. De manier waarop hij in een jazzcafé naar de muziek 'luistert' is een prachtig voorbeeld: 'Hij ging zitten, leunend met zijn ellebogen op het tafeltje, zijn handen met de vingertoppen in een boogje tegen elkaar, in de houding van het speciale luistergenot en het innerlijk oor; niet wiegend of kinderachtig vingerknippend en tikkend met zo'n lachje als de anderen die het niet begrepen hadden.'

Het gaat Ewout niet om de muziek maar om de manier waarop anderen naar hem zullen kijken: 'Een beetje schuw haast moest hun blik wel zijn, bijna met eerbied; een heel bijzondere jongen (een man eigenlijk al) zat daar; een jongen met ongekende diepten.'

Ewouts achternaam Meyster is een verwijzing naar de naam van een andere jongen met ongekende diepten: Wilhelm Meister, uit Goethes oer-bildungscyclus, die volwassen moet worden tijdens zijn Wanderjahre. En wandelen, of beter gezegd dolen, dat is zo'n beetje het enige wat Ewout doet - naast dat oeverloze (maar geestige) overdenken van hem. Door de stad, van plein naar café, met zijn 'vrienden'; een schare bewonderaars, stuk voor stuk goeiige sulletjes die 'het niet begrepen hebben'. Ewout bekritiseert en minacht ze, maar heeft ze ook nodig. Hij kan, ironisch genoeg, niet zonder de vermaledijde blikken van anderen.

En daarom blijft hij zich afmatten 'steeds opnieuw, met handelingen, gedragingen; meteen zich tonen, meteen zich laten zien zoals hij moest zijn, ze verrassen, verbazen, de holte, de weerloosheid in hem verbergen, de ontmaskering vóór zijn elke keer opnieuw'.

Op die ontmaskering wordt telkens gezinspeeld, niet in de laatste plaats via de titel van het boek. De hoogstapelaar, refereert dat niet aan Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull (Ontboezemingen van een oplichter, 1954), waarin Thomas Mann de ontwikkeling van Felix beschrijft? 'Wie werkelijk van de wereld houdt, die geeft zichzelf een aantrekkelijke vorm', is de les die Felix leert en hij maakt van zichzelf een man van de wereld, die zijn gebreken maskeert met stijl en maniertjes.

Hetzelfde geldt in feite voor Ewout. Ook hij bedriegt de boel met zijn kunstgrepen. Ook hij is niet degene die hij pretendeert te zijn. In de kern is hij niets en niemand. Of, misschien nog erger: diep van binnen is hij iemand die hij helemaal niet wil zijn.

Want wat is dat toch met 'die kleren', die Ewout in zijn ladekast verstopt en waarmee zijn moeder - afschuwelijk! - hem eens betrapt heeft? Wat is dat 'walgelijke, dat verbodene, dat onbestaanbare dat in hem was'? Waarom is 'homo' het ergste wat iemand over je kan zeggen en spreekt Ewout zelf alsmaar over 'die mietjes'?

Arme jongen. Ja, hij is een vervelend ventje, nooit eens aardig, pedant. Maar bij de lezer overheerst de vertedering om zijn hopeloze geworstel met zichzelf en de wereld. Je worstelt met hem mee, terwijl je op hetzelfde moment de roman verslindt. Een haast plotloze monologue intérieur van een zwartgallig blaaskaakje - bijna 400 pagina's lang. En tóch wil je doorlezen, niet omdat het zo spannend is, maar omdat het zo goed is.

Te Gussinklo schrijft onweerstaanbaar. Herkenbaar maar eigen, vrij van conventie, geestig en tijdloos. Een wonderlijk drummen is het, die bijna hypnotiserende, repetitieve gedachtestroom van ritmische zinnen en roffelende woorden, zonder ook maar één keer mis te slaan. Zo trommelt hij het tragikomische portret van een onvergetelijke jongen, zo onweerstaanbaar kwetsbaar.

Koppernik, 371 p., 21,50 euro.

Verberg tekst

Kijk hem zitten, Ewout Meyster, achterover leunend in zijn stoel voor het raam, voeten op de vensterbank, sigaret in de hand, rokend met brede gebaren. Zie de kalme zekerheid, de rust. Niets is er nog over van dat nerveuze kind uit De verborgen tuin, het boek waarmee schrijver Wessel te Gussinklo (1941) in 1986 een reeks begon. Weg is de behaagzieke 14-jarige uit De opdracht, het bekroonde vervolg uit 1995. Hier zit de níeuwe Ewout, 17 jaar, van het internaat getrapt, met de voeten omhoog. Wie maakt hem wat? Hij rookt, hij ís.

Dat is althans de indruk die Ewout wil wekken: iemand te zijn. Iemand om rekening mee te houden, een man die bewonderd wordt en gevreesd, een superieure persoonlijkheid, die zich niets laat voorschrijven door anderen. De hel, dat zijn de anderen. Met hun blikken die bepalen wie je bent, die een onveranderlijk object van je maken, terwijl je jezélf moet scheppen.

Ja, Ewout heeft het werk van Sartre goed genoeg doorgebladerd om te begrijpen dat ook hij geworpen is in een zinloze wereld. En dat hij zichzelf strenge regels moet opleggen om te worden wat hij wil zijn: belangrijk. Niet zoals de volwassenen met hun kantoren en banen, hun grijze, dorre gezichten. 'Zinloze levens waren dat. Zo te worden. Zo te zijn. Nooit, dan kon je maar beter meteen doodgaan.'

De hoogstapelaar, het derde deel van Ewouts werdegang, is volledig geworteld in het existentialisme. L'existence précède l'essence: het zijn gaat vooraf aan het wezen. Je bestaat eerst, maar wordt pas later iemand. Wie, dat bepaal jezelf, via daden en woorden. Om een belangrijk persoon te worden is Ewout obsessief bezig met het stileren en analyseren van zijn (en andermans) houding, uiterlijk en gedrag. De manier waarop hij in een jazzcafé naar de muziek 'luistert' is een prachtig voorbeeld: 'Hij ging zitten, leunend met zijn ellebogen op het tafeltje, zijn handen met de vingertoppen in een boogje tegen elkaar, in de houding van het speciale luistergenot en het innerlijk oor; niet wiegend of kinderachtig vingerknippend en tikkend met zo'n lachje als de anderen die het niet begrepen hadden.' Het gaat Ewout niet om de muziek maar om de manier waarop anderen naar hem zullen kijken: 'Een beetje schuw haast moest hun blik wel zijn, bijna met eerbied; een heel bijzondere jongen (een man eigenlijk al) zat daar; een jongen met ongekende diepten.'

Ewouts achternaam Meyster is een verwijzing naar de naam van een andere jongen met ongekende diepten: Wilhelm Meister, uit Goethes oer-bildungscyclus, die volwassen moet worden tijdens zijn Wanderjahre. En wandelen, of beter gezegd dolen, dat is zo'n beetje het enige wat Ewout doet - naast dat oeverloze (maar niettemin geestige) overdenken van hem. Door de stad, van plein naar café, met zijn 'vrienden'; een schare bewonderaars, stuk voor stuk goeiige sulletjes die 'het niet begrepen hebben'. Ewout bekritiseert en minacht ze, maar heeft ze ook nodig. Hij kan, ironisch genoeg, niet zonder de vermaledijde blikken van anderen. Zij maken hem tot wat hij is: een brutale held die alles durft en kan - tenminste, zolang ze dat in hem zien.

En daarom blijft hij zich afmatten 'steeds opnieuw, met handelingen, gedragingen; meteen zich tonen, meteen zich laten zien zoals hij moest zijn, ze verrassen, verbazen, de holte, de weerloosheid in hem verbergen, de ontmaskering vóór zijn elke keer opnieuw'.

Op die ontmaskering wordt telkens gezinspeeld, niet in de laatste plaats via de titel van het boek. De hoogstapelaar, refereert dat niet aan Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull (Ontboezemingen van een oplichter, 1954), waarin Thomas Mann de ontwikkeling van Felix beschrijft? 'Wie werkelijk van de wereld houdt, die geeft zichzelf een aantrekkelijke vorm', is de les die Felix leert en hij maakt van zichzelf een man van de wereld, die zijn gebreken maskeert met stijl en maniertjes. Uiteindelijk neemt hij zelfs de identiteit van een ander aan.

Hetzelfde geldt in feite voor Ewout. Ook hij bedriegt de boel met zijn kunstgrepen. Ook hij is niet degene die hij pretendeert te zijn. Zijn daden en woorden omvatten een lege huls, in de kern is hij niets en niemand. Of, misschien nog erger: diep van binnen is hij iemand die hij helemaal niet wil zijn.

Want wat is dat toch met 'die kleren', die Ewout in zijn ladekast verstopt en waarmee zijn moeder - afschuwelijk! - hem eens betrapt heeft? Wat is dat 'walgelijke, dat verbodene, dat onbestaanbare dat in hem was'? Waarom is 'homo' het ergste wat iemand over je kan zeggen en spreekt Ewout zelf alsmaar over 'die mietjes'?

Arme jongen. Ja, hij is een vervelend ventje, nooit eens aardig, pedant. Maar bij de lezer overheerst de vertedering om zijn hopeloze geworstel met zichzelf en de wereld. Je worstelt met hem mee, terwijl je op hetzelfde moment de roman verslindt. Een haast plotloze monologue intérieur van een zwartgallig blaaskaakje - en dat bijna vierhonderd pagina's lang. En tóch wil je doorlezen, niet omdat het zo spannend is, maar omdat het zo goed is.

Te Gussinklo schrijft onweerstaanbaar. Herkenbaar maar eigen, vrij van conventie, geestig en tijdloos. Een wonderlijk drummen is het, die bijna hypnotiserende repetitieve gedachtenstroom van ritmische zinnen en roffelende woorden. Vertragend en dan weer opstuwend, almaar in een welgekozen tempo, zonder ook maar één keer mis te slaan. Zo trommelt hij het tragikomische portret op van een onvergetelijke jongen, zo onweerstaanbaar kwetsbaar. Maar wie maakt hem wat? Hij raakt, hij ís.

*****

Koppernik; 371 pagina's; € 21,50.

Verberg tekst

Na 24 jaar wachten is dit het laatste deel van de trilogie ('De verboden tuin' uit 1986 en 'De opdracht' uit 1995) over het leven van Ewout Meyster. Nu zeventien, doet hij zich meer dan ooit voor als een alleswetende volwassene, hoog verheven boven de anderen. Hij heeft nu een groep vrienden en ziet zichzelf als hun leider, gedreven door voorbeelden als Hitler en Churchill. Door kritiek en botte opmerkingen raakt hij zijn vrienden kwijt en weten zijn moeder en leraren geen raad met hem. Zich voor doen als iemand die hij niet is en nooit zal worden, kost hem veel energie en hij lijdt voortdurend aan depressies. Liefhebbers van de trilogie, kunnen hun hart ophalen aan deze roman. Anderen zullen het boek wellicht als langdradig ervaren. De stijl is hetzelfde: een zeer gedetailleerde, trage beschrijving van de innerlijke wereld van een overbewuste, verwaande jongeman. De bekrompenheid en introvertie staan lijnrecht tegenover de setting van vrije muziek: jazz, drank en individualiteit. Puberteit in de meest sombere vorm, zonder sprankje hoop. Voor deel 1 van de trilogie ontving de auteur de Anton Wachterprijs en voor deel 2 onder andere de ECI-prijs en de F. Bordewijkprijs. Verberg tekst

In 1995 kwam Wessel te Gussinklo met een roman die ik als een van de beste uit de naoorlogse Nederlandse literatuur beschouw: 'De opdracht', een jongensboek voor volwassenen. Hoofdpersoon is gymnasiast Ewout Meyster die in de jaren vijftig naar een zomerkamp op de Veluwe wordt gestuurd, waar hij zich uit alle macht probeert waar te maken en zijn leeftijdsgenoten te imponeren met overwicht, sociaal prestige, slimheid en macht, waarvan hij vermoedt dat je die nodig hebt om populair te worden. Maar het wordt een grandioze mislukking. In plaats van naar hem op te kijken kwellen de jongens en de kampleiding hem meer dan 500 pagina's lang.

Met 'De hoogstapelaar' schrijft Te Gussinklo nu het regelrechte vervolg op zijn puberteits-dystopie, Ewout is inmiddels zeventien jaar, het zomerkampfiasco ligt ruim achter hem maar hij is niet echt veranderd: nog altijd probeert hij met zijn woorden en ideeën zijn vrienden te imponeren.

Het is zeker niet het onderwerp, slimme, overbewuste jongeman probeert zijn plaats in de wereld te vinden, waarmee Te Gussinklo zich onderscheidt; talloze grote schrijvers als Salinger, Sartre en Vestdijk, gingen hem voor. Maar met zijn slepende, monotone stijl weet hij het malende brein van zijn hoofdpersoon in de kern te raken.

Nog altijd is Ewout gefascineerd door figuren als Churchill, Roosevelt, Hitler, die ondanks hun defecten, blotebillengezicht, invalide, slechtheid, macht wisten uit te oefenen over mensen. Ook hij ambieert macht, meer dan vriendschap. Mensen moeten tegen hem opkijken. Om dat te bereiken oefent hij zijn gezicht maar vooral zijn woorden, gebaren en handelingen. In zijn eindeloze poging om boven anderen verheven te zijn vergt hij het uiterste van zichzelf. Onophoudelijk, wil hij gezien worden, volgens de uitspraak van Sartre die ergens schrijft dat de blik van mensen je maakt tot wie je bent. Geen wonder dat hij op de toppen van zijn zenuwen leeft: "ze kwamen naar je toe, ze vormden zich naar je wil. Maar ze keken, ze eisten en steeds opnieuw moest je aan die eisen voldoen, je tonen zoals je moest zijn, want zij keken toe - en niet verslappen en vervagen. Steeds opnieuw, nooit zou er een einde komen aan al die moeiten, de angsten, de eisen. Later als hijzelf eenmaal beroemd was, zou hij zich terugtrekken ver weg van alle mensen om, nu het eenmaal bereikt was, na te denken en te begrijpen, ergens eenzaam hoog in de bergen. Eindelijk zou hij dan in vrede zijn."

Het is meer dan begrijpelijk dat zijn vrienden, die hij voortdurend de les leest en hun ouders soms ook, hem verlaten. ('Ze vinden jou een griezel!') maar ook hijzelf stort regelmatig in. Geen wonder, voortdurend moet hij het evenwicht bewaren tussen een natuurlijke uitstraling en vooropgezet gedrag, want deze narcist is nergens spontaan en hij realiseert zich bij al zijn superioriteitswaan dat hij stiekem is, 'geniepig, geen echte vriend, geen echte kameraad, maar vals en oneerlijk.' Vandaar de titel 'De hoogstapelaar' want Ewout doet misschien wel een hoge gooi maar hij is in feite een mentale oplichter.

Met zijn zuigende, repetitieve stijl schildert Te Gussinklo de innerlijke gesteldheid van zijn hoofdpersoon op weergaloze wijze, waarbij ik moet aantekenen dat je er wel tegen moet kunnen om enkele honderden pagina's in het dreunende en drammende brein van zo'n jongen te vertoeven. Maar voor liefhebbers van 'De opdracht' is dit een prachtige opvolger, die je overigens leert dat Ewout niet veel is opgeschoten, hij heeft inmiddels wel volgelingen verzameld maar zijn quasi-volwassen maar in feite kinderachtige machtsdromen zijn er niet minder door geworden.

In het laatste deel stort hij in, wordt zelfs letterlijk in elkaar geslagen maar hij redt zich er weer uit. De laatste zin van 'De hoogstapelaar' luidt: "En aan het einde, zeer ver weg als beschenen door een heimelijk licht, een glanzende horizon waar alles vervuld zou zijn. Hij zou worden. Hij zou zijn." Dat klinkt hoopgevend én verschrikkelijk want je voelt dat zo iemand nooit echt gelukkig, natuurlijk en vanzelfsprekend zal worden.

oordeel

Dreunend en drammend jongensbrein weergaloos getekend.

Koppernik; 376 blz. € 21,50.

Verberg tekst